In een reeks over de normalisering van extreemrechts interviewt Het Observatorium experten en journalisten. Vorige week liet politiek filosoof Thomas Decreus er zijn licht over schijnen. Vandaag is het de beurt aan Tom Cochez (redacteur bij Apache).
Toen bij de parlementaire verkiezingen van 24 november 1991 het Vlaams Blok een kletterende overwinning behaalde met een nationale score waarvoor ze vandaag hun bed niet eens zouden uitkomen (6,6 %, wat hen 12 zetels in het parlement opleverde), ging er een schok door België. Hoe was het mogelijk dat zo veel mensen voor een racistische partij stemden? Daar moest iets aan gedaan worden! Politici spraken van een krachtig signaal van de burger, en voerden prompt het cordon sanitaire in, waarbij ze plechtig beloofden om het Vlaams Blok nooit toe te laten tot een coalitie. En ook de media, hoewel er nooit een afspraak op papier werd gezet, hanteerden een cordon médiatique. Extreemrechts zou nooit op een gelijkwaardige manier behandeld worden als een democratische partij. Dat zou nogal eens een dam opwerpen tegen deze haat spuiende en ranzige racisten.
Vandaag, 31 jaar later, is dat cordon médiatique niet meer dan een schim uit een ver verleden. De media hebben extreemrechts genormaliseerd, en behandelen het Vlaams Belang onder het mom van pluralisme als om het even welke andere partij. Volgens De Stemming, een peiling van De Standaard en VRT, wordt het bij de volgende verkiezingen de grootste partij. En intussen zetelen VB-mandatarissen in tal van raden van bestuur, om die van de VRT niet te noemen.
Niet dat het de schuld van de media is, maar ze dragen wel een verantwoordelijkheid. De komende weken leggen we ons oor te luisteren bij enkele (ex-)journalisten die de opkomst van extreemrechts van nabij volgen, of gevolgd hebben, en vragen hen naar oorzaak en gevolg van het normaliseren van extreemrechts in de media.
Tom Cochez
Tom Cochez is licentiaat criminologie. Hij werkte van 1997 tot 2008 voor De Morgen, waar hij vooral gezondheidszorg, sociale zaken en milieu volgde en zich verdiepte in de politieke partijen Vlaams Belang en Groen. In 2009 stond hij mee aan de wieg van Apache, de onafhankelijke nieuwssite voor onderzoeksjournalistiek, waar hij vandaag redacteur is.
Veroordeling van het Vlaams Blok
Hoe ernstig is het normaliseren van extreemrechts door de media?
Tom Cochez: “Heel ernstig. En al wordt het misschien zo voorgesteld, het is niet nieuw. Het hangt samen met de grootte van de partij. In 2004 gebeurde er iets heel gelijkaardigs als wat we vandaag zien. Vlaams Belang haalde toen bij de regionale verkiezingen van 13 juni dik 24 procent en werd door de media volledig genormaliseerd. Peter Vandermeersch, toenmalig hoofdredacteur van De Standaard, schreef kort na de veroordeling van het Vlaams Blok in november van dat jaar in zijn editoriaal dat er een normaal politiek landschap was ontstaan met aan de linkerkant Groen!, en aan de rechterkant het Vlaams Belang. Op dat moment heeft hij die partij formeel genormaliseerd.”
Is dat een kantelpunt geweest?
Cochez: “De veroordeling van het Vlaams Blok was zeker een belangrijk moment. Gek genoeg werd er toen niet gezegd dat het een racistische partij was, maar werd die volledig genormaliseerd. Het idee daarachter was dat je een partij die een kwart van de stemmen vertegenwoordigt, niet buiten het circuit kunt houden. Terwijl ik vind dat er heel veel argumenten zijn om dat wel te doen.
Vlaams Blok/Belang werd zo groot dat the powers that be die partij niet meer konden wegzetten voor wat ze werkelijk is. Bij de verkiezingen van 2006 was de vraag dus niet meer: ‘Zal het cordon sneuvelen?’, maar wel: ‘Waar zal het sneuvelen?’. Dat werd als een heel normaal gegeven beschouwd.
Na 2006 is het Vlaams Belang door de spanning tussen Filip Dewinter en Frank Van Hecke beginnen te imploderen. Doordat ze opnieuw kleiner werd, is ze in het hoofd van de media ook opnieuw abnormaler geworden. Nu ze weer groter is, vindt er parallel weer een normalisering plaats. De electorale winst van een partij weerspiegelt zich immers in de media. Ik geloof niet dat er van bovenaf marsorders gegeven worden, maar het is wel een self fulfilling profecy van journalisten zodat mensen zich ernaar beginnen schikken.
Extreemrechts is de kern van het probleem, maar het wordt echt problematisch als de powers that be het aanvaarden, het mogelijk maken, en het legitimeren. Dat is de reden waarom het fascisme doorheen de geschiedenis aan de macht kon komen.”
Normaliseren van het gedachtegoed
Is machtsdeelname het grootste gevaar van het normaliseren van extreemrechts? En heeft onze democratie genoeg checks and balances om daarmee om te gaan?
Cochez: “Machtsdeelname zou inderdaad problematisch zijn, maar het grootste gevaar is dat je door het normaliseren van die partij haar gedachtegoed ook normaliseert. Dat is voor een maatschappij veel ernstiger, sluipender, en ingrijpender. Iedereen leest natuurlijk de klassieke media die schrijven voor de gemiddelde, autochtone Vlaming. Maar heel veel mensen in onze maatschappij worden dagelijks geconfronteerd met de uitwassen van racisme, en die zijn extreem pijnlijk. Alleen lezen we daar heel weinig over in de klassieke media.
Wat die checks and balances betreft: als de Verenigde Staten Trump kunnen overleven, denk ik wel dat wij het Vlaams Belang zouden kunnen overleven. Maar het probleem van Trump was niet zo zeer zijn beleid, al speelde dat natuurlijk ook een belangrijke rol, maar de sporen die hij heeft nagelaten in de maatschappij. Dat onderschatten wij te veel. Dat zal met het Vlaams Belang niet anders zijn.”
Je sprak daarnet over hoe De Standaard onder Peter Vandermeersch een eerste stap zette in het normaliseren. Doen alle media het intussen?
Cochez: “Ja. Alle reguliere media zitten op die lijn. Ik zeg niet dat er geen kritische vragen worden gesteld, of dat er geen kritische stukken worden geschreven, maar ze bekijken het Vlaams Belang op eenzelfde manier als ze naar de Partij van de Arbeid kijken. Terwijl er tussen die twee toch wel een groot verschil bestaat.”
Bijvoorbeeld door het, zij het niet openlijk, aansporen van het gebruik van geweld?
Cochez: “Dat zit van oudsher in het DNA van die partij. Maar er is nu een heel nieuwe terminologie ontstaan, waarbij er niet meer over nazi’s gesproken wordt. Dries Van Langenhove is wat dat betreft het meest sprekende voorbeeld. Je kunt die man echt niet anders noemen dan een fascist. Aan de ene kant doet het Vlaams Belang zich voor als proper gewassen, toegankelijk, en anders dan vroeger. Maar tegelijkertijd zetten ze Dries Van Langenhove op de eerste plaats van de lijst in Vlaams-Brabant. Dat is zo’n hypocriete houding die zelden aan de kaak wordt gesteld. Niemand pakt die partij daarop.”
Voorzichtige VRT
Hoe gaat de openbare omroep om met het Vlaams Belang?
Cochez: “Veel te braaf. De VRT hanteert iets als het neutraliteitsprincipe. Volgens mij betekent dat niet dat je het Vlaams Belang niet mag benoemen voor wat het is. Dat betekent ook niet dat je aan iedereen evenveel zendtijd moet geven. Als je de pretentie hebt om aan journalistiek te doen, moet je de zaken wel kritisch bekijken en bevragen. Of het nu gaat over het Vlaams Belang of over de Open Vld, maakt eigenlijk niets uit. Ik heb de indruk dat er op de VRT, en dat geldt niet alleen voor Vlaams Belang, een soort van proactieve positionering bestaat om toch niet te hard te schoppen naar al wat Vlaams-nationalistisch is. Dat is zeer aanwezig als je naar de gasten die uitgenodigd worden in praatprogramma’s kijkt, de stellingen die verdedigd worden, de vanzelfsprekendheden die in debatten sluipen. Ik vermoed sterk dat, misschien niet zo zeer journalisten, maar de bazen zich niet willen laten pakken op anti Vlaams-nationalistische gevoelens. En natuurlijk hebben N-VA en Vlaams Belang op een zitje na een meerderheid in de raad van bestuur.
Pas op, ik heb geen aanleiding om te zeggen dat journalisten 1 op 1 benaderd worden, het gaat meer om een sfeer waarbij heel, heel voorzichtig wordt omgesprongen met alles wat te kritisch zou kunnen zijn voor dat deel van Vlaanderen.”
Onmachtige vierde macht
Oefent de vierde macht haar job dan niet uit?
Cochez: “Nee. (lacht groen). Of toch veel te weinig. Ik ben overigens van oordeel dat je als journalist de N-VA kritisch moet bevragen over haar positionering tegenover het Vlaams Belang. Want Bart De Wever zegt wel altijd dat het Belang te vuil is voor hem, en dat ze hun taal moeten aanpassen. Maar daar gaat het natuurlijk niet over. Het gaat over inhoud. En daar hoor ik hem eigenlijk heel weinig over zeggen. Als Theo Francken aan de vrienden van het Vlaams Belang vraagt om niet op te komen bij de federale verkiezingen, en zegt dat ze daarna zullen doen wat ze alle twee willen, wat zegt hij dan? Toch dat die twee partijen inwisselbaar zijn? Ik vind dat de N-VA veel meer in vraag moet gesteld worden. Dat gebeurt nauwelijks of niet.”
Er zijn wel wat journalisten die zich sinds Zwarte Zondag uit de naad hebben gewerkt om het Vlaams Blok/Belang te ontmaskeren voor wat het is. Dat blijkt niet al te veel resultaat te hebben gehad.
Cochez: “Klopt. Ik snap de instelling van die journalisten vanuit een democratische houding, maar eigenlijk doet het er niet toe. Als journalist moet je doen wat je moet doen, en je niet bekommeren om eventuele resultaten. Of toch niet in eerste instantie. De fall-out van wat je doet, komt op de tweede plaats.
Die discussie over het cordon wordt ook vaak verengd tot een pragmatische discussie. Maar dat is helemaal niet de bedoeling van het cordon. Het cordon is een ethische opstelling. Je werkt niet samen met extreemrechts. Punt. En als journalist moet je tonen wie die mensen zijn. En of je daar nu het tegenovergestelde mee bereikt, of een andere partij groot of klein maakt, dat is niet de directe insteek van wat je doet.
Maar het is natuurlijk wel frustrerend als je niet bereikt wat je beoogt.”
Vervreemding
Heeft het verdwijnen van de zuilen een rol gespeeld bij het normaliseren van extreemrechts? Kranten als De Standaard en De Morgen stonden voor een ideologie.
Cochez: “De commercialisering heeft het ideologische verdreven, en dat heeft in ieder geval geen positieve invloed gehad. Je zou ‘commercieel’ ook als een ideologie kunnen zien, maar dan een compleet amorele. Er bestaat geen enkele moraliteit in de keuzes van onderwerpen, dus ook geen ideologische.
Maar als echte verklaring voor de opkomst van extreemrechts voldoet dat niet. Het gaat volgens mij meer over wat collega Hind Fraihi onlangs in een debat zei: nabijheid. Tijdens de verzuiling hadden mensen het gevoel van ergens bij te horen, nabij een groep te zijn. Het deel uitmaken van een zuil gaf stabiliteit. Dat is grotendeels weg. Maar ook de postkantoren en de bankkantoren verdwijnen langzaamaan. Veel mensen voelen zich bij wijze van spreken alleen achterblijven. Dat draagt bij tot vervreemding, wat kan leiden tot het stemmen voor extreemrechts.
Vroeger was het leven eenvoudiger. De zuilen boden mensen een netwerk. Een partij als het Vlaams Blok werd toen niet genormaliseerd. En daar spelen, hoe je het ook draait of keert, media toch wel een belangrijke rol in. Ook al worden reguliere media hoe langer hoe minder belangrijk in heel de informatieketen. Anderzijds, waarom bestaat extreemrechts niet in Wallonië? Omdat er niet over bericht wordt. Ik denk niet dat de Vlamingen rechtser zijn dan de Walen, en er zijn in Wallonië zeker ook mensen vatbaar voor extreemrechts. Maar er is geen deftige partijwerking uitgebouwd kunnen worden door het cordon médiatique. Extreemrechts wordt er doodgezwegen.
Het belang van clicks
“Ook de openbare omroep doet mee aan de commercialisering. Zij moeten hun kijk- en luistercijfers halen. Het feit dat er in de journalistiek veel minder ruimte is om je te specialiseren, en je dus alles moet kunnen, en je daardoor eigenlijk niets kunt, is een duidelijk effect van de commercialisering.
De ideologie van een journalist speelt veel minder een rol dan vaak wordt aangenomen. Het is ook niet zo dat De Standaard linkser is geworden, of De Morgen rechtser. Onlangs stond er in de Gazet van Antwerpen een stukje over het feit dat Tom Van Grieken voor de tweede keer vader gaat worden, en dat hij gehint had dat het deze keer een jongen zou zijn. Dat is een heel gemakkelijk stukje om te schrijven. Dat is veel gemakkelijker dan te onderzoeken hoe het nu precies zit met de ideologie van het Vlaams Belang, hoe hun netwerk in elkaar zit. Als je als journalist beoordeeld wordt op hoeveel clicks je stukken genereren, dan schrijf je natuurlijk een stukje over Tom Van Grieken die voor de tweede keer vader wordt. Dat klikt gemakkelijk weg en is veel minder tijdrovend dan te zoeken naar alle mogelijke samenwerkingsverbanden van het Belang.”