Van 14 tot 16 september 2022 vond in het Italiaanse Firenze de vijfde Convention of the International Association for Comparative Fascist Studies (COMFAS) plaats. Deze bijeenkomst wordt jaarlijks gehouden maar door corona gebeurde dat de afgelopen twee jaar online. COMFAS verzamelt tal van academici. Van de Lage landen figureren onder meer de historici Remieg Aerts (Radboud Universiteit, Nijmegen), Peter Romijn (Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, NIOD) en Bruno De Wever (Universiteit Gent) in het directiecomité.
Dit jaar bogen de deelnemers zich over fascisme, radicaal rechts en samenzweringstheorieën (“Beyond the Paranoid Style: Fascism, Radical Right and the Myth of Conspiracy”). Die Engelse titel verwijst naar een spraakmakend essay uit 1964 van de Amerikaanse historicus Richard Hofstadter, ‘The Paranoid Style in American Politics’. In een context van verrechtsing van de republikeinse partij verkende Hofstadter in dat essay de invloed van een bijzondere vorm van samenzweringsdenken doorheen de Amerikaanse geschiedenis.
De conferentie leverde reflecties op over historische studies maar ook de actualiteit werd, haast onvermijdelijk, aangesneden. In het kielzog van de Covid-19-pandemie leefden vanop uiterst rechterzijde de complottheorieën immers weer op. Uiteraard is dat het geval in de Verenigde Staten met aspecten van het trumpisme en met QAnon. Maar ook de complottheorie van de omvolking kent veel extreemrechtse aanhangers zoals in Vlaanderen het Vlaams Belang.
Samenzweringstheorieën zijn altijd onderdeel geweest van het extreemrechtse arsenaal. Dat werd op de conferentie aangetoond door twee keynote-presentaties van respectievelijk Paul Hanebrink en Marla Stone. De historicus Hanebrink ging in op de mythe van het ‘judeo-bolsjewisme’ die in extreemrechtse complottheorieën antisemitisme en communisme aan elkaar paarde. Volgens deze complottheorie waren het de Joden die achter de bolsjewistische revolutie van Oktober 1917 in Rusland zaten. Kortom, communisme zou een Joods complot geweest zijn om de Europese naties te vernietigen. Het onderzoek van Paul Hanebrink diende eerder als basis voor een artikel in The New York Times waarin de huidige extreemrechtse complottheorie over het ‘cultuurmarxisme’ een 21ste-eeuwse update lijkt van de judeo-bolsjewistische mythe.
De eveneens Amerikaanse historica Marla Stone, gespecialiseerd in de geschiedenis van het Italiaanse fascisme, ging uitgebreid in op haar onderzoek over de rol van anticommunisme en antibolsjewisme in het fascisme en, meer in het algemeen, in de Italiaanse politieke cultuur, een thema waarover ze binnenkort een boek publiceert.
In een panel over meer recentelijk gehanteerde samenzweringstheorieën door extreemrechts werd ingegaan op de ‘grote verplaatsing’, de omvolkingsmythe. Hier werd ook de link gelegd met de manier waarop deze theorie tot terroristische daden heeft aangezet en tot een heel online-offensief.
In België durfde het Vlaams Belang tot voor kort deze term niet te gebruiken. Die schroom ligt nu helemaal achter de rug, dankzij de verdere normalisering van deze partij. Voor voorzitter Van Grieken is ‘omvolking’ geen mythe maar een realiteit. En de extreemrechtse provocateur die Filip Dewinter altijd geweest is, publiceert er dan een boekje over waarmee hij na de muffe kelders nu ook de universiteiten aandoet.
Wie Vlaams Belang zegt, zegt Poetin en de complottheorieën die verbonden zijn met diens oorlog in Oekraïne. Niet alleen Vlaams Belang flirt(te) met Poetin. Ook Marine Le Pen, Thierry Baudet, Matteo Salvini en Georgia Meloni zijn radicale nationalisten die er geen graten in zien te rijden voor de belangen van een buitenlandse mogendheid.
De huidige extreemrechtse complottheorieën en mythes tonen het belang aan om het fascistische verleden nauwgezet te bestuderen. De hedendaagse mythes en samenzweringstheorieën hebben hun wortels immers vaak in een fascistisch verleden.
Verwijzingen:
Marla Stone, The Fascist Revolution in Italy: A Brief History with Documents