Moeten PVV en FvD buiten de colleges worden gehouden na de raadsverkiezingen in maart? In België hebben ze ervaringen met zo’n cordon sanitaire. De strijd tegen extreem-rechts is geen kwestie van strategie, maar van principes, stellen Kristof Calvo en Jos Geysels.
Niet iedereen reageert even enthousiast op de oproep van Jesse Klaver van GroenLinks en Sigrid Kaag van D66 om geen lokale coalities te sluiten met PVV en FvD. ‘De partijen zouden er niet zoveel woorden aan vuil moeten maken’, aldus een commentaar in de Volkskrant. De oproep zou Wilders en Baudet vooral in de kaart spelen, terwijl zij niet eens willen besturen.
Vanuit België, waar al lang een cordon sanitaire bestaat ten aanzien van Vlaams Belang, klinken deze commentaren bijzonder herkenbaar. Kenmerkend is dat de bezwaren veelal van politiek-strategische aard zijn, terwijl het om een principiële keuze gaat. Hoe gaan we om met partijen die in hun programma en politieke praktijk de grondbeginselen van de democratische rechtsstaat systematisch met de voeten treden?
Al in 1989, dus voor de electorale doorbraak van extreem-rechts in 1991, besloten alle Belgische democratische partijen middels een korte tekst geen bestuursakkoorden te sluiten met (destijds) Vlaams Blok. Ondanks hun talloze meningsverschillen zijn de democratische partijen het daarover dus eens. De benaming cordon sanitaire is weinig smaakvol, maar de inhoud is tot vandaag nog altijd bijzonder waardevol.
Een democratie is immers een georganiseerd meningsverschil, een levendige politieke strijd tussen partijen met hun eigen programma’s, argumenten en voorstellen. Juist het omarmen van die ideologische diversiteit veronderstelt het aanvaarden van een democratisch minimum: fundamentele mensen- en grondrechten, vastgelegd in het EVRM en de Grondwet, zoals het gelijkheidsprincipe en het non-discriminatiebeginsel. Wat geldt voor Vlaams Belang, geldt ook voor PVV en FvD. Ze duiken onder dat democratisch minimum. Er zijn dus goede redenen om niet met hen samen te werken.
De voormalige Duitse Bondspresident Joachim Gauck omschreef het in zijn afscheidsrede in 2017 als volgt: ‘De democratie is als een grote tent waarin het samenzijn eindigt wanneer partijen, bewegingen en individuen de normen en de wetten van deze democratie overtreden.’
Robuustheid
Heeft het cordon in België gewerkt? Ons antwoord is ja, zowel van de initiatiefnemer destijds als van de politicus die vandaag actief is. Meer dan dertig jaar later is er immers nog altijd geen enkel bestuursniveau waar extreem-rechts heeft bestuurd. Tenzij je beleidsparticipatie van extreem-rechts als positief beschouwt, heeft het cordon dus gewerkt. Er wordt in België vaak en veel over het cordon gereflecteerd, maar het formele karakter biedt wel duidelijkheid en robuustheid.
Of het cordon het Vlaams Belang in de kaart speelt? Daar is moeilijk een eenduidig antwoord op te geven. Vandaag piekt Vlaams Belang opnieuw in de peilingen. Maar in een recent verleden, bijvoorbeeld bij de nationale verkiezingen in 2014, haalden ze slechts nipt de kiesdrempel – en toen was er ook een cordon. Bovendien heeft de afwezigheid van een cordon in Nederland de doorbraak van PVV en FvD niet weten te verhinderen.
De strijd tegen extreem-rechts is bovendien geen zaak van de electorale rekenmachine. Het is geen strategische zet, maar een principiële uitspraak over de democratie. Die uitspraak gebeurt op vrijwillige basis, duidelijk en ondubbelzinnig. Wat is daar ondemocratisch aan? Juist omdat de kiezer moet oordelen met volledigheid van informatie is een voorafgaande uitspraak trouwens een vorm van democratische hygiëne en transparantie.
Keuze
Hun eigen opstelling maakt een coalitie met PVV of FvD vandaag inderdaad erg onwaarschijnlijk. Ze willen zelf niet. Maar ook dat is geen overtuigend argument tegen een formele afspraak. De keuze tussen wel of niet besturen bij extreem-rechts zelf leggen, zou een grote fout zijn van de andere partijen. Daarmee zouden ze belangrijke grondrechten ondergeschikt maken aan de grillen van extreem-rechts.
Volgens SP-fractievoorzitter Lilian Marijnissen kijken D66 en GroenLinks met hun oproep neer op kiezers van de PVV en FvD. Niets is minder waar. Er hoeft geen tegenstelling te zijn tussen een kordate ‘no pasaran’ ten aanzien van partijen en een empathische en zelfs nieuwsgierige houding ten aanzien van kiezers. Hun bezorgdheden zijn inderdaad, zoals Marijnissen opmerkt, vaak ook sociaal-economisch: de gepeperde energiefactuur, de ontwrichtende vermogensongelijkheid, de onbetaalbare huur.
Respect
Deze bezorgdheden centraal zetten in ons politiek handelen is de meest betekenisvolle uiting van respect en eveneens de logische route voor een linkse formatie. De motieven van de kiezers gelijkschakelen aan de xenofobie van de extreem-rechtse boegbeelden, dát zou pas neerbuigend zijn. De grieven van de kiezer au sérieux nemen (en er aan iets doen) is inderdaad essentieel in een levendige democratie, de antidemocratische vertaling van die boodschap aanvaarden of normaliseren is echter bedreigend voor de democratie.
Een verbond tegen extreem-rechts beschouwen wij daarom als een zegen voor de democratie. De oproep van Klaver en Kaag en de eerder positieve reacties van Mark Rutte (VVD) en Wopke Hoekstra (CDA) zijn hopelijk een begin. Deze tijd smeekt immers om duidelijkheid, strijdbaarheid en hardnekkigheid. De strijd tegen extreem-rechts mag dus niet alleen worden gevoerd aan de vooravond van de gemeenteraadsverkiezingen.
De oproep zou kunnen uitgroeien tot een democratisch offensief, een brede politieke groepering vóór de democratie en tegen extreem-rechts. Zoiets is een alliantie die alle democraten weet in te sluiten, een assertief alternatief voor partijen die mensen voortdurend uitsluiten. Zo’n positief verbond zou ook voor Nederland heel wat kunnen betekenen. Het is een echt forum voor de democratie.
Jos Geysels is minister van Staat en voormalig partijleider van de Vlaamse Groenen. Hij was destijds initiatiefnemer van het cordon sanitaire. Kristof Calvo is Kamerlid voor Groen en voormalig fractievoorzitter. Op dit ogenblijk is hij ook fellow bij het Wetenschappelijk Bureau van GroenLinks.
Dit opiniestuk verscheen op 22 februari in De Volkskrant